• † ანტიერეტიკულ-დოგმატური შრომები
• † ეგზეგეტური შრომები
• † შრომები ქრონოლოგიის შესახებ

წინა <-----     დასაწყისში     ----->შემდეგი

1. ”ფილოსოფუმენა” ანუ ”ყველა ერესის მხილება”

ეს თხზულება ყველაზე მნიშვნელოვანია წმ. იპოლიტეს ნაშრომთა შორის. იგი წარმოადგენს ათწიგნედს. სახელწოდება ”ფილოსოფუმენა” ავტორის მიერ მიკუთვნებულია პირველი ოთხი წიგნისადმი, რომლებიც ბერძნულ ფილოსოფიას და ბერძნულ ბარბაროსულ (არაელინურ) რელიგიას და მითოლოგიას ეხება. საყურადღებოა, რომ პირველი წიგნის დასაწყისში წმ. იპოლიტე მთელ შრომას უწოდებს აგრეთვე ”ყველა ერესის მხილებას”. ძნელი ასახსნელია, რომ ეს ძეგლი არ იხსენიება არც ზემორე სიაში, არც ევსებისა და წმ. იერონიმეს მიერ. პირველი წიგნი აღნიშნული თხზულებისა ცნობილია 1701 წლიდან ორიგენეს ავტორობით. მეორე და მესამე წიგნები დაკარგულია. IV-X წიგნები 1842 წ. აღმოჩნდა XIV ს-ის ათონურ ბერძნულ ხელნაწერში, რაც გამოიცა 1851 წ-ს (პირველ წიგნთან ერთად) კვლავაც ორიგენეს ავტორობით. 1859 წლის გამოცემაში აღნიშნული თხზულების ნამდვილი ავტორი (წმ. იპოლიტე) უკვე დადგენილია. გადამწყვეტი არგუმენტი არის თვით თხზულებაში საკუთრივ ავტორის მიერ თავის ადრინდელ შრომებზე (”სინტაგმა”, ”სამყაროს არსება”, ”ქრონიკონი”) მითითება. სამივე ეს შრომა იპოლიტესეულია.

თხზულება ფაქტობრივად ორნაწილედია: I-IV  თავები ეხება სხვადასხვა წარმართულ ფილოსოფიურ-სარწმუნოებრივ სისტემას (პირველი წიგნი წარმოადგენს ანტიკური ფილოსოფიის მოკლე გადმოცემას და მხილებას. დაკარგული მეორე და მესამე წიგნები განიხილავდნენ ბერძენთა და ბარბაროსთა მისტერიულ კულტებს და მითოლოგიას. მეოთხე წიგნი ეხება ასტროლოგიას და მაგიას. მეორე ნაწილი (V-IX წიგნები) არის უარყოფა 33 ფსევდოქრისტიანული მოძღვრებისა, რომელთაგან თითოეული წყვილდება ამათუიმ წარმართულ ფილოსოფიურ-სარწმუნოებრივ სისტემასთან, რაც პირველ ნაწილში იყო განხილული. მეათე წიგნში ერთი მხრივ შეჯამებულია წინა ცხრა წიგნი, მეორე მხრივ კი მოცემულია ძველი აღთქმის ქრონოლოგია და ჩამოყალიბებულია ჭეშმარიტი მოძღვრების არსი.

რადგან თხზულებაში მითითებულია კალისტეს (რომის პაპის) სიკვდილი, იგი 222 წლის შემდეგ უნდა დაწერილიყო.

დავძენთ, რომ აღნიშნულ ძეგლს ეწოდება აგრეთვე ”ლაბირინთი”, როგორც ეს მითითებულია ამავე ნაშრომში (იხ. 10.5).

2. ”სინტაგმა” ანუ ”ყველა ერესის წინააღმდეგ”

ზემორე თხზულებაზე გაცილებით ადრე იპოლიტემ დაწერა შრომა, რომელსაც ევსები და წმ. იერონიმე სახელდებენ როგორც ”ყველა ერესის წინააღმდეგ”, ხოლო წმ. ფოტი პატრიარქი მას უწოდებს ”სინტაგმას ოცდათორმეტი ერესისას”. სამწუხაროდ, ნაშრომი ბერძნულად დაკარგულია. მის ლათინურ რეზიუმეს წარმოადგენს ტერტულიანეს შრომაზე - ”მწვალებელთა პრესკრიფციის შესახებ” - დართული ტექსტი.

იპოლიტეს აღნიშნულმა თხზულებამ დიდი გავლენა მოახდინა გვიანდელ საეკლესიო მოღვაწეებზე. მას ვრცლად იყენებენ წმ. ეპიფანე კვიპრელი თავის ”პანარიონში” და ფილასტროსი ”მწვალებლობათა წიგნში”.

ნაშრომი დაწერილია იპოლიტეს მოღვაწეობის პირველ პერიოდში ზეფირინუსის პაპობის დროს (199-217). ეს პაპი იხსენიება ”ფილოსოფუმენას” შესავალში.

3. ”ანტიქრისტეს შესახებ”

ეს ნაშრომი დოგმატური ხასიათისაა (ორიგინალი სრულადაა მოღწეული). დაწერილია დაახლ. 200 წელს. მიმართულია ვინმე თეოფილესადმი.

იპოლიტე ამ შრომაში არ ეთანხმება გავრცელებულ აზრს რომის როგორც ანტიქრისტეს იმპერიის შესახებ. იგი განმარტავს, რომ რომი შეესაბამება დანიელ წინასწარმეტყველის ხილვის მეოთხე ძალას, ხოლო ანტიქრისტე მის შემდეგ მოდის.

ნაშრომში განმარტებულია დანიელის წინასწარმეტყველების და აპოკალიფსის ბევრი ადგილი. მისი ავთენტურობა დგინდება თვით იპოლიტეს მითითებით, რაც მოცემული აქვს თხზულებაში ”განმარტება დანიელის წიგნზე”. ბერძნულად აღნიშნული ძეგლი მოღწეულია სამი ხელნაწერით. ცნობილია მისი ქართული და სლავური თარგმანები, აგრეთვე სომხური ფრაგმენტები.

წინა <-----     დასაწყისში     ----->შემდეგი

წმ. იპოლიტემ დაწერა მრავალი განმარტება ძველი და ახალი აღთქმის წიგნებზე. მისთვის, როგორც ალექსანდრიული საღვთისმეტყველო სკოლის წარმომადგენლისთვის, ნიშანდობლივია განმარტების სახისმეტყველებითი მეთოდი, თუმცა ამ ხმრივ დიდია სხვაობა წმ. იპოლიტეს ზომიერ ალეგორიზმსა და მისი თანამედროვე ორიგენეს მისტიკურ ეგზეგეზისს შორის.

სამწუხაროდ წმ. იპოლიტეს განმარტებითი შრომებიდან მხოლოდ მცირე ნაწილია მოღწეულია. ესენია:

1. ”დანიელის წინასწარმეტყველების” განმარტება.

აღნიშნული ძეგლი სრულად დაცულია ძველ სლავურ თარგმანში. ბერძნულად მოღწეულია ფრაგმენტების დიდი რაოდენობა. მიუხედავად აზრთა სხვადასხვაობისა, დღეისათვის უფრო მიღებულია, რომ თხზულება დაიწერა დაახლ. 204 წ. თუ ამ თარიღს სარწმუნოდ მივიჩნევთ, მაშინ ხსენებული ნაშრომი უნდა ჩავთვალოთ დღეისათვის ცნობილ ყველაზე ადრეულ ეგზეგეტურ ძეგლად.

განმარტება იყოფა ოთხ წიგნად. ავტორი იყენებს ძველი აღთქმის თეოდოტიონისეულ თარგმანს.

პირველი წიგნი ეხება სუსანას ისტორიას, რომელიც წარმოჩენილია ქრისტეს უბიწო სძლის, ეკლესიის წინასახედ. მას დევნის ორი ერი: იუდეველებისა და წარმართებისა.

ამრიგად, სუსანა ეკლესიის სახეა, მისი ქმარი იოაკიმი კი - ქრისტესი. ის ბაღი, რაც ”მისი სახლის მახლობლად იყო”, განასახოვნებს წმინდანებს, დანერგილთ ეკლესიის წიაღში მსგავსად ნაყოფიერი ხეებისა. ბაბილონი სიმბოლოა ამა სოფლისა. ორი მოხუცი წარმოადგენს ეკლესიის მოწინააღმდეგე ორ ერს - წინადაცვეთილებს და წარმართებს. სიტყვები: ”ისინი არჩეულნი იქნებიან მთავრებად და მსაჯულებად” მიანიშნებს, რომ ამ ქვეყანაში სწორედ ზემოხსენებულ ორ ერს ექნება ძალაუფლება და კანონმდებლობა, რის გამოც უსამართლო მსჯავრით განსჯიან მართალთ. ისინი დევნულებას აღძრავენ ეკლესიის წინააღმდეგ, მოიწადინებენ მის შემუსვრას, მაგრამ საწადელს ვერ ეწევიან (1, 14-15).

მეორე წიგნი დანიელის ოთხ სამეფოს უიგივებს ოთხ იმპერიას: ბაბილონურს, სპარსულს, ბერძნულს და რომაულს.

მესამე წიგნი ეხება უაღრესად აქტუალურ საკითხს: ქრისტიანთა დამოკიდებულებას სახელმწიფოსთან.

მეოთხე წიგნში დამოწმებულია მაცხოვრის შობის დღედ 25 დეკემბერი, რაც პირველი შემთხვევაა პატრისტიკულ ლიტერატურაში (დღეისათვის ცნობილი წყაროების მხიედვით). აქვე მაცხოვრის კაცობრივი აღსრულების დღედ მითითებულია 25 აპრილი. წმ. იპოლიტეს ცნობით, მაცხოვარი დაიბადა 25 დეკემბერს, ოთხშაბათს იმპერატორ ავგუსტუსის ორმოცდამეორე წელს (ზოგი მკვლევარის აზრით, თხზულების ეს მონაკვეთი შედარებით გვიანდელი ინტერპოლაციაა).

2. ”ქება ქებათას” განმარტება

ეს ძეგლი სრულად მოღწეულია ძველ ქართულ თარგმანში (იხ. ”შატბერდის კრებული”, თბ. 1976). მოღწეულია ფრაგმენტები ბერძნულად, სლავურად, სომხურად და სირიულად, განმარტება წყდება ბიბლიური წიგნის მესამე თავის მეშვიდე მუხლზე.

აღნიშნული განმარტების მიხედვით ”ქებათა” მეფე არის ქრისტე, ხოლო სძალი - ეკლესია. ზოგან, ორიგენეს მსგავსად, ”ქებათა” სძალი გაგებულია ადამიანის სულად, რომელიც ღვთისადმი ტრფიალებითაა განმსჭვალული.

მითითებული შრომა ფართოდ არის გამოყენებული წმ. ამბროსი მედიოლანელის მიერ 118-ე ფსალმუნის განმარტებისას.

3. ისააკისა და იაკობის კურთხევათა განმარტება (შესაქ. 27,49).

ძეგლი მოღწეულია, როგორც ბერძნულ, ასევე ქართულ და სომხურ ენებზე (ძველი ქართული ტექსტისათვის იხ. ”შატბერდის კრებული”, ახალი ქართული თარგმანისათვის იხ. ”საღვთისმეტყველო კრებული”, 1987, №2).

4. მოსეს კურთხევათა განმარტება (I სჯ. 33)

მოღწეულია ქართული და სომხური თარგმანებით (ბერძნულად ცნობილია ორი მცირე ფრაგმენტი). ქართული თარგმანი დაცულია ზემოხსენებულ ”შატბერდის კრებულში”.

5. დავითისა და გოლიათის განმარტება (I მეფ. 17).

შემონახულია ქართულ და სომხურ თარგმანებში (ქართული თარგმანისათვის იხ. ზემოხსენებული ”შატბერდის კრებული”).

6. ჰომილია ფსალმუნთა შესახებ

ბერძნული ტექსტი შემონახულია ფსალმუნთა კატენებში. იგი მოღწეულია სირიულ თარგმანშიც, რომელიც შეიცავს ავტორზე მითითებასაც.

ჰომილია შინაარსობრივად ორი ნაწილისაგან შედგება. მათგან პირველი ეხება ფსალმუნთა წიგნს ზოგადად, ხოლო მეორე - კონკრეტულად პირველ და მეორე ფსალმუნებს.

პირველ ნაწილში უარყოფილია ცთომილება იმის შესახებ, თითქოს ყველა ფსალმუნი დავითის დაწერილი არ იყოს. მეორე ნაწილში პირველი ფსალმუნი გაგებულია მაცხოვრის შობის წინასწარმეტყველებად, ხოლო მეორე ფსალმუნი - მისი ვნებისად.

მეორე ნაწილის სიმოკლე მკვლევარებს აფიქრებინებს, რომ მას ბოლოში უნდა აკლდეს. ამასვე ცხადყოფს დამაბოლოებელი დოქსოლოგიის არარსებობა.

წმ. იპოლიტეს ქანდაკებაზე ამოკვეთილ შრომათა სიაში დასახელებულია თხზულება ”ფსალმუნთა შესახებ”, რასაც უთითებს წმ. იერონიმეც, უწოდებს რა მას "De Psalmis" (”ბრწყინვ. კაცთ. შეს.” 61).

* * *

ეგზეგეტურ შრომებს მიეკუთვნებიან წმ. იპოლიტეს დაკარგული თხზულებები, რომელთაგან ზოგი რამდენიმე ფრაგმენტით არის შემორჩენილი. ესენია: ”ექვსი დღის შესახებ”; ”ექვსი დღის შემდგომ მოვლენათა შესახებ”; ”გამოსვლათა წიგნის შესახებ”; ”ბალაამის კურთხევათა შესახებ”; ”მოსეს დიდი გალობის შესახებ”; ”რუთის წიგნის განმარტება”; ”ელკანას და ანას შესახებ”; ”ენდორის ულეკი დენის განმარტება”; ”სოლომონის იგავთა შესახებ”; ”ეკლესიასტეს შესახებ”; ”ორი ავაზაკის შესახებ”; ”ტალანტთა იგავის შესახებ”; ”აპოკალიფსის შესახებ”;

წმ. იპოლიტეს განმარტებული ჰქონდა აგრეთვე ცალკეული მონაკვეთები ”ესაიას”, ”ეზეკიელის”, ”ზაქარიას”, ”მათეს სახარებისა”, ”იოანეს სახარებისა”.

წინა <-----     დასაწყისში     ----->შემდეგი

1. ქრონიკონი

234 წ-ს წმ. იპოლიტემ გამოაქვეყნა ქვეყნიერების ისტორიის ქრონიკონი შესაქმის დასაბამიდან ვიდრე ნაწარმოების დაწერის წლამდე. მან შეადგინა აღნიშნული ქრონიკონი იმ მიზნით, რომ დაეცხრო მორწმუნეთა მგზნებარე მოლოდინი მეორედ მოსვლისა. ავტორი მიიჩნევს, რომ სამყარომ უნდა იარსებოს 6000 წელი. შესაბამისად, რადგან თხზულება, მისი გამოთვლით დაიწერა დასაბამიდან 5738 წელს, მეორედ მოსვლამდე კვლავაც დიდი დროა დარჩენილი.

აღნიშნული ძეგლის უმნიშვნელოვანესი ნაწილია ის მონაკვეთი, სადაც აღწერილია ”დიამერისმოს” ანუ ”დაყოფა” მიწისა ნოეს შვილთა შორის (შესაქ. 10). იგი შეიცავს ”სტადიასმოსს” ანუ ”სტადიონებად” (მანძილის საზომ ერთეულებად) გაზომვას იმ ტერიტორიისას, რაც მოთავსებულია ალექსანდრიასა და ესპანეთს შორის. აქ აღწერილია ნავსადგურები და შესართავები ზმელთაშუა ზღვისა, სასმელად ვარგისის წყლები და ბევრი რამ სხვა, რაც ნაოსნობას უკავშირდება.

ძეგლის უმთავრესი წყაროებია: პირველ რიგში, საღვთო წერილი; შემდეგ - იულიუს აფრიკელის ”ქრონიკონი” და კლიმენტი ალექსანდრიელის ”სტრომატას” ქრონოლოგიური მონაკვეთები. სახეზეა ელინისტური წყაროებით სარგებლობა.

თხზულების ბერძნული ორიგინალი დაკარგულია, გარდა რამდენიმე ფრაგმენტისა (ამ ფრაგმენტებიდან ყველაზე ვრცელი დაცულია X ს-ის ხელნაწერში; ერთი ფრაგმენტი შემოგვინახა VII ს-ის პაპირუსის ხელნაწერმა).

ცნობილია აღნიშნული ძეგლის სამი დამოუკიდებელი ლათინური თარგმანი. მოღწეულია სომხური და (ნაწილობრივ) ქართული თარგმანები (ქართული ტექსტისთვის იხ. ”შატბერდის კრებული”).

2. "საზომთათვის და საწყაულთა"

აღგვიწერს, თუ კონკრეტულად რა შეიქმნა ბიბლიურ ექვს დღეს. მასში წარმოჩენილია თანაფარდობა ებრაეულ ანბანსა და ”ძველი აღთქმის” წიგნებს შორის. აქვეა განმარტებული, თუ რას ნიშნავს მოდი, ქსესტი ანუ იგივე საწყაული. ბოლოს განხილულია "ფსალმუნთა” ხუთ წიგნად დაყოფის საკითხი (ქართული ტექსტისათვის იხ. ”შატბერდის კრებული”).

3. აღდგომის ჟამთა დასაბუთება

ამ თხზულებას უთითებს ევსები კესარიელი (ნ. 22.1). მისი სათაური ამოკვეთილია იპოლიტეს ქანდაკების სკამზე. იგი სპეციალურ ლიტერატურაში გავრცელებულია სათაურით ”პასქალური გამოთვლა”.

ძეგლი, ევსების მითითების საფუძველზე, დაწერილია ალექსანდრეს იმპერატორობის პირველ წელს, ე.ი. 222 წ-ს. ქანდაკებაზე მოცემულია ფრაგმენტი ამ ძეგლისა, რაც მოიცავს 222-223 წლებს.

წმიდა იპოლიტეს განზრახული ჰქონდა მოეცა მეცნიერულად ზუსტი გამოთვლები აღდგომის სავსემთვარეობისა. მისი მცდელობა ბოლომდე წარმატებული ვერ აღმოჩნდა, რადგან 237 წლიდან მისი გამოთვლები აღარ თანხვდება ასტრონომიულ მონაცემებს (შესაბამისად, ზემოხსენებული ქანდაკებაც ამ წლამდეა ჩამოსხმული).

გარდა ზემოაღნიშნულისა, ცნობილია კიდევ რამდენიმე მოკლე ფრაგმენტი ბერძნულად და სირიულად.

243 წ-ს ანონიმმა ავტორმა შეადგინა შრომა ”აღდგომის გამოთვლის შესახებ”, სადაც მოცემულია მცდელობა იპოლიტესეული ციკლის შესწორებისა. ეს შრომა შემონახულია წმ. კვიპრიანე კართაგენელის თხზულებებში.