ჩვენ განვაგრძობთ ჩვენს საუბრებს ქრისტიანული ლიტერატურის ისტორიის შესახებ. ეს გახლავთ რიგით მეორე საუბარი და ვინც პირველს ბოლომდე უსმენდა, ალბათ ახსოვს, რომ ჩვენი განხილვა შევწყვიტეთ ორი უმნიშვნელოვანესი ტერმინის “დოგმატისა” და “დოქსას” განმარტებაზე. ვაგრძელებთ პირდაპირ აქედან და უბრალოდ ერთი ფრაზით მსმენელს შევახსენებთ, რომ ქრისტიანული ლიტერატურის შესწავლა ცალკეული ტერმინოლოგიური განმარტებების გარეშე შეუძლებელია და ამ შემთხვევაში ამის ნიმუშად სწორედ ეს ორი ტერმინიც გამოდგება, რომელთა სრულყოფილი წვდომა საკუთრივ საეკლესიო მართლმადიდებლური ლიტერატურის რაობის წვდომას გულისხმობს. თანდათანობით ამაში მსმენელი, რა თქმა უნდა, დარწმუნდება.
მაგრამ რასაც ვამბობდით იმას გავყვეთ, რომ ორივე ეს ტერმინი გახლავთ ბერნძული, მომდინარეობენ ბერძნული ზმნიდან “დოკეო”, რაც ქართულად შეიძლება ითარგმნოს ასე: “მივიჩნევ”, “მგონია”, “ვთვლი”, “ვრაცხ”, “მომწონს”, “ასე ვირჩევ”, “მესათნოება”. აქედან ნაწარმოები ტერმინები “დოგმატი” და “დოქსა” ერთიმეორეს უკავშირდებიან და მთლიანდებიან იმით, რომ ორივე მათგანი აზრს, აზროვნებას გულისხმობს. მაგრამ მათ შორის არის ამავე დროს საკმაოდ მკვეთრი მიჯნა და ამგვარი გამიჯნულობის განმარტებით ჩვენ “დოგმატის” რაობასაც, ალბათ, შევიმეცნებთ და “დოქსას” რაობასაც. პირველად, რა თქმა უნდა, “დოგმატის” შესახებ ვისაუბრებთ.
ჩვენს საუბარში და წერილობითაც ვიყენებთ ამ სიტყვის სწორედ ამ ფორმას - “დოგმატი”, იმიტომ, რომ მიუხედავად მეორე ფორმისა (კერძოდ ვგულისხმობთ “დოგმა”-ს), რომელიც ასევე, რა თქმა უნდა, სავსებით მართებული ფორმაა, ვამჯობინებთ მაინც ფორმას “დოგმატი”. ბერძნულში ეს ორი ფორმა ერთი და იგივე სიტყვაა, ოღონდ “დოგმატში” აღდგენილია ფუძისეული “ტ”, რაც სიტყვა “დოგმა”-ს ბრუნვისას ჩნდება, კერძოდ გენეტივში იჩენს თავს. ბერძნულში სახელობითში არის “დოგმა” (“ტო დოგმა”), მაგრამ გენეტივში ანუ ნათესაობითში არის “ტუ დოგმატოს”, ე.ი. ფუძეში აღდგება ის “ტ”, რაც სახელობით ბრუნვაში დაკარგულია.
ამგვარი სახის სიტყვები, რომლებიც სახელობითში ამა თუ იმ თანხმოვანს კარგავენ, სხვადასხვა ენაში ხშირად გადადის ორი ფორმით: ერთი ფუძეში თანხმოვანდაკარგული, ანუ სახელობითი ბრუნვის ფორმით, მაგრამ საკმაოდ ხშირად გადადის იმ თანხმოვნით, რომელიც სხვა ბრუნვებში იჩენს თავს ბერძნულში. ამ შემთხვევაშიც, რა თქმა უნდა, ეს ვითარებაა, “დოგმა” და “დოგმატი” ერთიდაიგივე სიტყვაა ყველანაირი გაგებით და მხოლოდ ფორმაზეა საუბარი. რამდენადაც ქართულში ორივე ფორმაა შემოსული, ჩვენ ვამჯობინებთ, რომ გამოვიყენოთ ტერმინი “დოგმატი” შემდეგი მიზეზის გამო: სიტყვა “დოგმა” იმდენად ხშირად იხმარებოდა წლების წინ ათეისტურ პერიოდში და ყოველთვის უარყოფითი შინაარსით, რომ ეს სიტყვა დღეისათვის ფაქტობრივად დასნეულებულია. ჩვენ შეგვიძლია ასე ვისაუბროთ მრავალ სიტყვაზე, რომელიც შეიძლება სავსებით საღი წარმოშობის იყოს, მაგრამ არაჭეშმარიტი გამოყენების შედეგად მისი წვდომა, მისი შინაარსი გაუკუღმართებული იყოს მკითხველისა და მსმენელისთვის. ეს მოვლენა საკუთრივ საეკლესიო ლიტერატურაშიც ეკლესიის მამათაგან ხშირად არის ხაზგასმული. დავაზუსტებთ რას ვგულისხმობთ, რომ სიტყვა შეიძლება თავისი არსით სავსებით მართებული იყოს, სავსებით მართლმადიდებლური იყოს, სარწმუნოებრივი იყოს, მაგრამ გამოყენებითი გაუკუღმართების გამო ეს სიტყვა ასევე გაუკუღმართებულ განწყობას ჰბადებდეს მსმენელსა და მკითხველში და შესაბამისად მისი უარყოფა ხდებოდეს. ყველაზე უფრო თვალნათლივ ნიმუშად ამისა დავასახელებთ წმინდა იოანე დამასკელის მსჯელობას და პირდაპირ მითითებას ისეთ ტერმინზე, როგორიც გახლავთ ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლისადმი თქმული ტერმინი “ქრისტეს მშობელი”. ტერმინი “ქრისტეს მშობელი” თავისი აზრით, თავისი გააზრებით აბსოლუტურად მართლმადიდებლურია. სწორედ ამას გვასწავლის ეკლესია, რომ ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელმა შვა განკაცებული ღმერთი, ხოლო ქრისტე (ამას ალბათ ჩვენ სხვადასხვა დროს დეტალურად შევეხებით) ეკლესიური სწავლებით გახლავთ სწორედ განკაცებული ღმერთის სახელი. სულიერად და გადატანითად, რა თქმა უნდა, ყოველთვის შეგვიძლია ვუწოდოთ ქრისტე ძე ღმერთს, განკაცებამდელ ძე ღმერთსაც კი, მაგრამ პირდაპირი მიმართებით, პირდაპირი აზრით ქრისტე მას ეწოდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც იგი განკაცდა. იმიტომ, რომ თვითონ სიტყვის ეტიმოლოგია სწორედ ამას გულისხმობს (“ხრისტოს” ნიშნავს ცხებულს), რომ მაცხოვარი უფალი იესო ქრისტე ცხებულად ითქმის სწორედ განკაცებისას, როდესაც მისი კაცობრივი ბუნება ცხებული გახდა მისი საღვთო ბუნებისგან. შესაბამისად, კვლავ აღვნიშნავთ, რომ ტერმინი “ქრისტეს მშობელი” არავითარ უარყოფით გაგებას არ შეიცავს. მაგრამ იოანე დამასკელი მაინც კრძალავს ამ ტერმინის გამოყენებას. მისი თქმით მართალია ტერმინი “ქრისტეს მშობელი” შინაარსობრივად არავითარ გაუკუღმართებას არ შეიცავს, მაგრამ რამდენადაც ეს ტერმინი სწორედ უკეთური მოძღვრების გადმოსაცემად გამოიყენა ნესტორმა და ამ გზით, გამოყენების ამგვარი ბოროტული მიზანდასახულობით განწყობაც არაჯანსაღი შექმნა მის შესახებ (ე.ი. როგორც არ უნდა იყოს ნებისმიერ მსმენელს და მკითხველს ნესტორისეულად წარმოუჩნდება მაინც ეს ტერმინი), აღნიშნულის გამო იგი (იოანე დამასკელი) უარყოფს მის გამოყენებას. იგივე ითქმის ტერმინ “დოგმასთან” დაკავშირებითაც. “დოგმა”, როგორც უკვე ვთქვით თავისი შინაარსით აბსოლუტურად საეკლესიოა, სარწმუნოებრივია, მართლმადიდებლურია, მაგრამ რამდენადაც უკვე კარგა ხანია წლების მანძილზე ინტენსიურად გამოიყენებოდა ეს ტერმინი მხოლოდ და მხოლოდ უარყოფითი შინაარსით და მასში ჩაიდებოდა, მოგეხსენებათ, რაღაც გაქვავებულის, სტერეოტიპულის, დრომოჭმულის, ძველის, კონსერვატულის შინაარსი, დღესაც ეს ნაწილობრივ უეჭველად შენარჩუნებულია. მრავალ თანამედროვე პუბლიკაციაშიც კი, რაც არ უნდა მათი ავტორები რელიგიურობას იჩემებდნენ, უარყოფა და უარყოფითი შინაარსით გამოხატვა აზრისა ქრისტიანული ლიტერატურის და ქრისტიანული მოძღვრების წინააღმდეგ ჩვეულებრივ სწორედ ამ ტერმინს უკავშირდება. მრავალი ამბობს: “ჩვენ საეკლესიო დოგმებს არ ვიღებთ, რადგან დოგმები აზროვნებას უარყოფს და ეს გაქვავებული, დრომოჭმული და კონსერვატული შეხედულების ამსახველი ცნებაა”. აი აქედან გამომდინარე, აბსოლუტურად მიზანშეწონილად შეგვიძლია, რა თქმა უნდა, ეს ტერმინი გამოვიყენოთ, მაგრამ ეს მხარეც რომ ჩვენგან თავიდან აცილებული იქნეს, ეს განწყობაც, რაც არსებობს ქართველ მსნელსა და მკითხველში ამ ტერმინისადმი, იმავე ტერმინის მეორე ფორმობრივი სახეობის გამოყენება უფრო მართებული გვეჩვენება. იმიტომ, რომ ეს მეორე სახეობა წინა წლებში საერთოდ უცნობი იყო და არავის არ გამოუყენებია მაგალითად ფორმა “დოგმატი”. შესაბამისად ერთი და იმავე სიტყვის ეს მეორე ფორმობრივი სახესხვაობა გადაურჩა ყოველგვარ თუნდაც გამოყენებით გაუკუღმართებას.
ეს მოკლე შენიშვნა, ეხლა კი გავაგრძელოთ საუბარი იმის შესახებ, რომ ტერმინი “დოგმატი” პირველ რიგში უკავშირდება აზრს. მაგრამ რომელია ეს აზრი? აზრი შეიძლება იყოს სხვადასხვა შინაარსისაც, სხვადასხვა ინტენსივობისაც, სხვადასხვა დაჟინებითი მოთხოვნილებისაც. ანუ ზოგი თავის აზრს დებულებად აკანონებდეს, ზოგი თავის აზრს მოსაზრებად, ვარაუდად, შეხედულებად გვთავაზობდეს. “დოგმატი” ყველა შემთხვევაში გახლავთ უცვლელი, მყარი დებულება. არა აზრისმიერი ძიებანი, ვარაუდები და შეხედულებანი, არამედ ჩამოყალიბებული, მყარი, უცვლელი გადაწყვეტილება. ეს შინაარსი ჩაიდება ყოველთვის “დოგმატში” საეკლესიო ღვთისმეტყველების მიერ, ეკლესიის მამათა მიერ ეკლესიური მოძღვრების კონტექსტში. რა თქმა უნდა, ტერმინი “დოგმატი”, თავისთავად ცხადია, ანტიკურ ეპოქაშიც არსებობდა და იქაც უკვე ამ ტერმინს ჰქონდა ის მარცვალი შეძენილი, რამაც განაპირობა მისი საეკლესიო შინაარსით მოხმობა, მარცვალი იმისა, რომ “დოგმატი” ანტიკურ ეპოქაში ნიშნავდა გადაწყვეტილებას, ბრძანებას, ბრძანებულებას, მეფის განჩინებას, კრების მყარ დასკვნას და სხვა. სწორედ ამიტომ თვით საღვთო წერილშიც, სახარებაშიც ტერმინი “დოგმატი” კეისრის გადაწყვეტილების, კეისრის ბრძანების აღმნიშვნელია და ქართულადაც ბრძანებადაა გადმოცემული. ეს ზოგადი აზრით, მაგრამ, შეიძლება ითქვას, გაცილებით უფრო მკვეთრდება ეს ურყევობა გადაწყვეტილებისა, უცთომელობა და უცვლელობა დებულებისა, როდესაც აღნიშნულ ტერმინს ჩვენ საკუთრივ ეკლესიური მოძღვრების, ეკლესიური მოძღვრების უმტკიცეს სწავლებათა მიმართ გამოვიყენებთ.
რატომ არის აუცილებელი, რომ საეკლესიო მოძღვრების საფუძველბი, ძირეული სწავლებანი, ფუძემდებლური სწავლებანი ჩვენ განვსაზღვროთ სწორედ ამ ტერმინით - “დოგმატი”, ანუ ტერმინით “ბრძანებულება”, “გადაწყვეტილება”, “განჩინება”, “მყარი დებულება”? ამის აუცილებლობას ქმნის თვით ამ ძირეულ სწავლებათა, ამ საეკლესიო მოძღვრების ფუძემდებლურ დებულებათა წარმოშობის რაობა, თუ საიდან მივიღეთ ჩვენ ეს დებულებები. ისინი არ გახლავთ ადამიანური ძიებისა და ამ ძიებათა ხანგრძლივი და შრომატევადი შრომის ნაყოფი. ყველა ეს დებულება არის გამოცხადებითი, ნაუწყები საკუთრივ ღვთისგან. ნაუწყებია ჯერ ძველ აღთქმაში წინასწარმეტყველური ენით, ხოლო მახარებლობითად, სამოციქულოდ, გაცხადებითად ახალ აღთქმაში, რა დროსაც საკუთრივ განკაცებულმა ძე ღმერთმა გადასცა ეკლესიას გამოცხადებითი მოძღვრება, როგორც დოგმატი. უფლისგან ნაუწყები, უფლისგან სწავლებული, რა თქმა უნდა, არ ექვემდებარება ადამიანურ ეჭვებს, ადამიანურ ძიებებს, ხოლო მოსაზრება და ვარაუდი შეუძლებელია ამგვარ დაეჭვებათა და ძიებათა გარეშე. მოსაზრება სწორედ ისაა, რომლის გამომთქმელიც ამ მოსაზრების აბსოლუტურობას არ იჩემებს, არამედ ეს მხოლოდ მისი თვალსაზრისია, მისი ძიების ნაყოფია. ის უშვებს იმასაც, რომ მეორემ შესაძლოა უფრო ღრმა ძიება აწარმოოს და უფრო მართებული აზრი გამოთქვას, შეივსოს ეს მოსაზრება, გამყარდეს ან უარყოფილ იქნეს ის. ანუ ცვალებადობას ექვემდებარება ამგვარი მოსაზრება. მაგრამ ღვთისგან ნაუწყები ადამიანისადმი შეუძლებელია, რომ ადამიანისგან განსჯას, შეფასებას და აქედან გამომდინარე ყოფით ცვალებადობას დაექვემდებაროს. ისაა ურყევი, რადგან ღვთიურობა (ესეც დოგმატი გახლავთ) ყოვლისმცოდნეობაა, უცთომელი ცოდნაა და უცთომელი ცოდნისგან ნაუწყები ასევე უცთომელია. მითუმეტეს ქმნილება, არა მხოლოდ ადამიანი, თუნდაც უზენაესი ანგელოზი, შემოქმედისგან ნაუწყებს ვეღარ განსჯის, ვერ დაეჭვდება მასში და ძიებებს მის წიაღ ვეღარ აწარმოებს. ამიტომ, რამდენადაც ეკლესიური მოძღვრება საეკლესიო რწმენით ესაა გამოცხადებითი მოძღვრება და არა პიროვნული ძალისხმევის შედეგად მოპოვებული, შესაბამისად გამოცხადებული ღვთისგან, ყოვლისმცოდნე და უცთომელი ცოდნის წყაროსგან. აქედან გამომდინარე ეს ნაუწყებიც, ეს გამოცხადებითი მოძღვრებაც სრულიად უცვლელია, უცვალებელია, უმყარესია და არ ექვემდებარება, რა თქმა უნდა, არავითარ მერყევობას. შესაბამისად, რამდენადაც “დოგმატიც” სწორედ ამგვარი სწავლების, ამგვარი აზრის აღმნიშვნელი ტერმინი გახლავთ, ეკლესიამ იგი დააკანონა უცთომელი საუფლო მოძღვრების გამომხატველ ტერმინად. დოგმატია ზოგადად მთლიანობაში მთელი საეკლესიო მოძღვრება, რომელიც ასევე შედგება ცალკეული კერძოობითი დოგმატებისგან, ანუ უცთომელი და უცვლელი დებულებებისგან. სიტყვა “დებულება” ყოფით ხმარებაშიც, მოგეხსენებათ, იტევს იმის შინაარსს, რომ მასში გამოთქმული აზრი არა მხოლოდ შინაარსითაა უცვლელი, ყოველშემთხვევაში არა მხოლოდ შინაარსით უნდა იყოს უცვლელი, არამედ გამოთქმის ფორმითაც. დებულება სწორედ ესაა. აზრი შეიძლება გამოითქვას, სავსებით საღი, სავსებით ჭეშმარიტი, აქსიომატური და ეს თვითონ აზრის უცვლელობაა. მაგრამ თუ ამ აზრის გამოთქმითი ფორმა არ არის ადეკვატური შინაარსისა, ფორმის ძიებანი შეიძლება გაგრძელდეს და გაგრძელდეს, ვიდრე, რამდენადაც ეს მატერიალური სიტყვისთვის შესაძლებელია, მაქსიმალურად ადეკვატურ ფორმას არ მივიღებთ. როდესაც ამგვარ ფორმას მივიღებთ სწორედ მაშინ გვაქვს დებულებასთან საქმე. წესით მართებულად ჩამოყალიბებული დებულება არ უნდა იცვლებოდეს არა მხოლოდ შინაარსობრივად, რაც თავისთავად ცხადია, არამედ არც ფორმობრივად. იმიტომ, რომ დებულება სწორედ ესაა - უაღრესად ზედმიწევნითი ტერმინებით გადმოცემა აზრისა. ამრიგად, რამდენადაც საეკლესიო მოძღვრება აზრისმიერად, შინაგანად, შინაარსობრივად, როგორც გამოცხადებით ნაუწყები, ჭეშმარიტი დოგმატია, ვალდებულება იყო ეკლესიისა, რომ ამ უღრმესი აზრის გამომხატველი ფორმაც ასევე რაც შეიძლება ზედმიწევნით ადეკვატური ყოფილიყო შინაარსთან. და ეს ზედმიწევნითი ადეკვატურობა ფორმისა შინაარსთან ამ ფორმის უცვლელობასაც, თავისთავად ცხადია, უკვე განაპირობებს. რა თქმა უნდა, ფორმა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საძიებელი იყო, ეს მყისიერად არ მომხდარა, რადგან შინაარსია იმდენად ღრმა, იმდენად ყოვლისმომცველი, სიტყვაში არ დატევნადი, საუფლო გამოცხადებითი მოძღვრება აღემატება ნებისმიერ მატერიალურ გამოთქმის ფორმას, აი რამდენადაც ამგვარ ვითარებასთან გვქონდა საქმე, შესაბამისად ძიებანი, რაც შეიძლება მაქსიმალურად ადეკვატური, ზედმიწევნითად ფორმულირებული ანუ ტერმინებში გამოხატული და ამ სახით ჩამოყალიბებული დებულებებისა, აი ამის ძიებანი მართლაც საუკუნეების მაძინლზე გრძელდებოდა. შედეგად ჩვენ მივიღეთ უაღრესად ზედმიწევნით ტერმინოლოგიურად ფორმულირებული საუფლო მოძღვრების ესა თუ ის ასპექტი, ესა თუ ის ნაწილი და დღეისათვის (დღევანდელ დღეს არ ვგულისხმობთ), საუკუნეების შემდეგ (ე.ი. I ს-დან მოყოლებული რამდენიმე საუკუნის შემდეგ) და ყველა დოგმატი ერთდროულად არ ჩამოყალიბებულა ფორმობრივად, მაგრამ რომელი დოგმატიც ფორმობრივად უკვე ჩამოყალიბდა, აი ამის შემდეგ დღეისათვის და დღემდე ეს დოგმატი უკვე უცვლელად გვაქვს ჩვენ შინაარსითაც და გამოხატვის ფორმითაც. და როგორც შინაარსი აღარ ექვემდებარება ჩვენს განსჯას და კვლავ ძიებებს, ასევე ის ფორმაც, რომელიც უკვე მოიძებნა და იკურთხა ეკლესიისგან, არ ექვემდებარება არანაირ ცვლილებას. ეს გახლავთ სწორედ დოგმატი, დოგმატი აზრისა, დოგმატი გამოთქმის სახეობისა, გამოთქმითი ფორმისა ანუ შესაბამისი ტერმინისა და ტერმინოლოგიური მონაცემისა. ორივე მათგანის განუყოფელი მთლიანობა გახლავთ საეკლესიო დოგმატი და ჩვენ შეგვიძლია დასკვნა გამოვიტანოთ, რომ საეკლესიო დოგმატი ეს გახლავთ უცვლელი, უმყარესი ღვთივგამოცხადებული სწავლება, რომელიც არ ექვემდებარება არანაირ განსჯასა და ცვალებადობას, არც შინაარსობრივად და არც ფორმობრივად, ის ისევე უცვლელია შინაარსობრივად, როგორც ტერმინოლოგიური გამოთქმით.
2–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ
ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე
შემოგთავაზებთ მესამე საუბარს ქრისტიანული ლიტერატურის ისტორიიდან. ჩვენ შევჩერდით ტერმინ “დოგმატის” განმარტებაზე, აგრეთვე იმის განმარტებასაც ნაწილობრივ შევეხეთ, თუმცა არ დაგვიბოლოვებია, თუ საკუთრივ საეკლესიო მოძღვრებასთან დაკავშირებით დოგმატი რას გულისხმობს, რომ ის არც მხოლოდ შინაარსობრივია, არც მხოლოდ გამოხატულებითი, გამოთქმითი, რომ ორივეს ერთობლიობაა დოგმატი. ვიდრე სამოძღვრო აზრი უაღრესად ზედმიწევნითი ტერმინებით არ გამოითქმის და გამოთქმაში ასე არ ჩამოყალიბდება, ჯერ კიდევ დოგმატთან, როგორც უცვლელ ფორმულირებასთან და დებულებასთან საქმე არ გვაქვს. შეიძლება აზრი არსებობდეს დოგმატური ფორმულირების გარეშე, აზრი იმ შინაარსით არა, რომ რა თქა უდნა ეს აზრი შეიძლება შეიცვალოს, სხვა ფორმით არსებობდეს, მაგრამ როცა ის დოგმატურ გამოთქმას შეიძენს ანუ უაღრესად ზედმიწევნითი ტერმინებით მოხდება მისი ფორმულირება, მაშინ უკვე ჩვენ საქმე გვაქვს დოგმატთან როგორც მოძღვრებასთან და როგორც გამოთქმასთანაც ერთობლივად. ამ აზრით საეკლესიო დოგმატიკა, როგორც დოგმატთა ერთობლიობა, ამას კვლავ ძალიან გავუსვამთ ხაზს, ჭეშმარიტად გვირგვინია მთელი საეკელსიო ლიტერატურისა, მთელი მართლმადიდებლური მოძღვრებისა, ყველაზე უფრო არსებითი და ღირსეული ნაწილია მისი.
მაგრამ აღვნიშნავდით იმასაც, რომ მხოლოდ დოგმატიკა არ შეადგენს საეკლესიო მართლმადიდებლურ მოძღვრებას, არის მეორე ნაწილიც, რომელსაც პირობითად შეგვიძლია, ძიებითი ნაწილი ვუწოდოთ. თუ პირველი, დოგმატური, ესაა გამოცხადებითი ნაწილი საეკლესიო მოძღვრებისა, მეორე ნაწილი ესაა ძიებითი ნაწილი მოძღვრებისა. ჩვენ როდესაც პირველ მათგანს, ე.ი. დოგმატურ ნაწილს, ძიებას არ ვუკავშირებთ და ამაზე უკვე რამდენჯერმე აღვნიშნეთ, არ ვუკავშირებთ სწორედ იმიტომ, რომ ეს სწავლებანი ჩვენდამი მოწოდებულია თავად ღვთის მიერ, თავად უცდომელი ცოდნის და ყოვლისმცოდნეობის მფლობელის მიერ და რა თქმა უნდა ის არავითარ ადამიანურ ცვალებადობას და კრიტიკას არ შეიძლება დაექვემდებაროს. მაგრამ აი ეს სწავლებანი, ეს ფუძემდებლური დებულებანი, გამოცხადებითი უწყებანი, ჩვენ გვაძლევს უმტკიცეს საფუძველს იმისას, რომ ცალკეულ კერძოობით შემთხვევებში ჩვენ თვითონაც გონებითი ძიებანი ვაწარმოოთ და რამდენადაც ეს გონებაც, გონებრივი მოღვაწეობის უნარიც ასევე ღვთივ მიმადლებულია, არც ეს ძიებანია ღვთივსულიერებისგან უნაწილო, მოკლებული ღვთივსულიერებას, თუ რა თქმა უნდა, ამას ხაზს გავუსვამთ, ნებისმიერი ჩვენი გონებითი ძიება იმ შარაგზაზე მავალია, იმ კარიბჭიდან გამოდის და იმ კარიბჭეში შედის რასაც დოგმატიკა ეწოდება. დოგმატიკის საზღვრებიდან იწარმოება ნებისმიერი ძიებითი გონებრივი მოღვაწეობა ამა თუ იმ საეკელსიო მოძღვრისა. როდესაც ამ აზრს გამოვთქვამთ და ასე ვაფასებთ ჩვენ ძიებით ნაწილს, დოგმატურ ნაწილსაც და ვუწოდებთ დოგმატურ ნაწილს, როგორც საზღვრებს, ზოგჯერ ეს ბადებს, მსმენელშიც და მკითხველშიც, არაჯანსაღ განწყობას და გამოაქვთ ხშირად დასკვნა, რომ თითქოს დოგმატიკა ესაა რაღაც წინასწარ დადგენილი ჩარჩოები, რაც ზღუდავს ვითომცდა აზრის თავისუფლებას და ამიტომ მავანი და მავანი დღეს, როდესაც საეკლესიო მოძღვრების წინააღმდეგ ილაშქრებს (ჩვენ არ ვგულისხმობთ აქ ათეისტებს, არამედ სწორედ სარწმუნების მოტრფიალე პირებს, შეგვიძლია ასე ვთქვათ) და სარწმუნეობრივი თითქოსდა პოზიციიდან, რელიგიური აზროვნებითი თავისუფლების პოზიციიდან, ილაშქრებს საეკლესიო მოძღვრების წინააღმდეგ, ილაშქრებს სწორედ ამ ფსევდო არგუმენტით, რომ თითქოს საეკლესიო მოძღვრება ესაა დოგმატიკის ჩარჩოების ტყვეობა და იქ არავითარი აზროვნებითი პროცესი არ მიმდინარეობს და სადაც საზღვრებია დადებული, - თვლიან ისინი, იქ არ შეიძლება თავისუფალი აზროვნება იყოს. სინამდვილეში ესაა აბსოლუტურად ყალბი გაგება. ჩვენ საზღვრებს ამ შემთხვევაში ვგულისხმობთ არა მართლაც ჩარჩოების და რაღაც დაბრკოლებების აზრით, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ, შეგვიძლია ასე გამოვხატოთ ეს, სულიერი კალაპოტის მნიშვნელობით. სადაც არ არსებობს გაკვალული გზა, იქ მოგზაური აუცილებლად ეკალ-ბარდებში გადაიჭრება. დოგმატი ესაა სწორედ ის გზა, რომელიც ნებისმიერ ჩვენს ძიებას უნდა უწინამძღვრებდეს, ბილიკს უნდა უკვალავდეს მას, სადინარს უნდა აძლევდეს ჭეშმარიტი სულიერი კალაპოტით, ჭეშმარტიებისკენ უნდა მიმართავდეს მას. ხოლო რაც შეეხება აზროვნების თავისუფლებას, პირდაპირ შეიძლება ითქვას, რომ აზროვნების თავისუფლება საეკელსიო მოძღვრებაში, არა მხოლოდ ამ მეორე, ძიებით ნაწილში მჟღავნდება, არამედ პირველ რიგში, ქმნილებისათვის შესაძლებელი აბსოლუტურად აღმატებული თავისუფლება აზროვნებისა, პირველ რიგში ვლინდება სწორედ დოგმატიკაში და რა გაგებით, დოგმატის ჭეშმარიტებაში დაეჭვება კი არ გახლავთ თავისუფალი აზოვნება, არამედ დოგმატი როგორც ჭეშმარიტებისგან გამოკრთომილი სხივი, ხელს გვაშველებს ჩვენ, რომ მზისკენ გავიხედოთ, თავად ბუნებითი თავისუფლებისკენ, ბუნებითი შეუზღუდავი აზროვნებისკენ აღვიპყროთ თვალნი ჩვენნი სულისა. და თუ უფალი თვით არის ჭეშმარიტი თავისუფლება და ჭეშმარიტი აზროვნება, ის საშუალება რომელიც სწორედ მისკენ მიგვმართავს ჩვენ, როგორ შეიძლება, რომ აზროვნების თავისუფლების დამაბრკოლებელი იყოს. შესაბმისად დოგმატი დამაბრკოლებელია არა აზროვნების თავისუფლებისა, არამედ ფსევდო აზროვნების თავისუფლებისა. ხიბლი, გაუკუღმართება ნებისმიერ მოვლენას შეეხება. ჯერ კიდევ ათენაგორა ამბობდა II ს-ში, რომ “რაწამს აღმოცენდება რაიმე ჭეშმარიტება, მყის თანაშეეხორცება მას ცრუ ჭეშმარიტება და მათ შორის მიჯნის გავლება ყველასთვის ადვილი არ არის. დღესაც ეს ძალიან ჭირს და ზოგისთვის აზროვნების თავისუფლებად რჩება ნებისმიერი აზრის გამოთქმის უფლება, მაგრამ არავინ აქცევს ყურადღებას, რომ ასეთი ნებისმიერება აზროვნებაში, ჯერ თვით ამ პიროვნებას, ვინც ამას გამოთქვამს, როგორ აუკუღმართებს და შემდეგ მსმენელებს და მკითხველებს, რომლებიც გულწრფელად ენდობიან ამა თუ იმ ავტორიტეტს, როგორ გადახრის ჭეშმარიტების გზიდან, ასეც ვთქვათ საღვთო გზიდან (ერთიდაიგივეა ჭეშმარიტება და ღვთიურობა). დოგმატის ერთადერთი უზენაესი დანიშნულება, ღვთივმიმადლებული დანიშნულება გახლავთ ის, რომ ადამიანური გონება, არა მხოლოდ აზროვნება და არა მხოლოდ გონება, მთელი მისი მოღვაწეობა, მთელი მისი ყოფითი არსებობა ჭეშმარიტებისკენ მიმართოს და დუბრკოლოს მხოლოდ და მხოლოდ საცდურისკენ, ცდომილებისკენ, გაუკუღმართებისკენ გადაცდომის შესაძლებლობა, აი ეს დაუბრკოლოს, ამისგან განარიდოს ის. სხვაგვარად რომ ვთქვათ დოგმატის დანიშნულებაა სწორედ ჭეშმარიტი თავისუფალი აზროვნებისკენ, ანუ თავად უფლისკენ მიმართვა ადამიანისა და ფსევდო თავისუფლებისა და ფსევდო აზროვნების მთლიანად გარიდება მისგან. რა თქმა უნდა ადამიანი თუ ხიბლში ჩავარდება და მას თავისუფალ აზროვნებად მოეჩვენება სრულიად უკუღმართი, დაუსაბუთებელი და დამღუპველი დებულებებისა და აზრების შეთვისება, თუ ამგვარი ვითარება ვინმეს შეემთხვევა, რა თქმა უნდა ის ეკლესიური სწავლებით არათუ თავისუფალ აზროვნებაში იმყოფება, არამედ მთლიანად მოკლებულია თავისუფალ აზროვნებას და თავისი ფანტაზიების, თავისი ხიბლისმიერი წარმოსახვების ხეტიალშია და შესაბამისად უგზო უკვლო შეზღუდულობაში. ყველაზე მეტი შეზღუდულობა სწორედ უმიზნობაში ხეტიალი გახლავთ. აი ამის თავიდან აცილებას განაპირობებს დოგმატი და დოგმატი გახლავთ ის უმტკიცესი მარჯვენა, ის საღვთო მკლავი, რომელიც ათასგვარი ეჭვებით, ათასგვარი ცდომილი აზრებით სავსე ადამიანურ გონებას, აი ამ ცდომილი აზრების ჭაობიდან ამოიყვანს, ზეაიზიდავს და ნამდვილ, ბრწყინავ და მანათობელ თავისუფლებას, აზროვნებით ანუ გონებით მზეს, თავად უფალს აზიარებს. რა თქმა უნდა ამ საკითხზე ძალიან ბევრი მსჯელობა შეიძლება, მრავალი წყაროს დამოწმება შეიძლება, მაგრამ ვთვლით რომ არსებითი ითქვა. დოგმატი ეს არ გახლავთ, კვლავ გავიმეორებთ აზროვნების დამაბრკოლებელი, პირიქით ის გახლავთ ერთადერთი საშუალება, რომ ჭეშმარიტი აზროვნებისკენ წარემართოს პიროვნება რომელიც განღმრთობას, რომელიც გადარჩენას ეძიებს. ამ განმარტების შემდეგ ნათელია, რომ დოგმატიკა მეორე ნაწილს საეკელსიო ლიტერატურისას, სწორედ იმ საზღვრებს უყალიბებს, იმ უმტკიცეს კალაპოტს აძლევს, რომ ეს ძიებანი თვითმიზნური არ იყოს, მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანური ქვენა და სუსტი ზრახვების ნებაზე არ დათარეშობდეს, რომ მას მართლაც საღვთო ნაყოფი მოედევნოს და ამ ძიებითი ღვაწლის შედეგიც თვალსაჩინო იყოს. რაღაც უნდა მოიპოვოს ადამიანმა, როცა ის რაიმეს ეძიებს. ეკლესიური მოძღვრება ხელს უშლის ნებისმიერ ფუჭ მოქმედებას და ძიების მხრივ, ნებისმიერ ფუჭ ძიებას. აი ამ ფუჭი ამაო ძიებების დამაბრკოლებელი გახლავთ სწორედ დოგმატი და დოგმატიკა, ამიტომ დოგმატიკა გახლავთ ის უმტკიცესი ზღუდე და გალავანი, რომელიც გარშემოვლებულია საეკლესიო მოძღვრებაზე და ამ საეკლესიო მოძღვრების შიგნით, ამ სულიერი კალაპოტის შიგნით მიმდინარე ყოველი ძიება და აზრი უეჭველად კეთილ ნაყოფს გამოიღებს.
მაგრამ ამგვარი საღვთო დანიშნულების წარმოჩენის შემდეგ უფრო პრაქტიკულად განვავრცობთ მსჯელობას და შემადგნელობითი თვალსაზრისით კვლავ ხაზს გავუსვამთ, რომ საეკლესიო მართლმადიდებლური მოძღვრება შეიცავს ერთის მხრივ დოგმატურ ნაწილს, იგივე გამოცხადებით მოძღვრებას, უცვლელ დებულებებს, ხოლო მეორე მხრივ ძიებით ნაწილს, ოღონდ ისეთ ძიებით ნაწილს, რომელიც დოგმატთა საზღვრებში წარედინება და წარემართება. აი ამ მეორე ნაწილის, თუ პირველი ნაწილის გამომხატველი გახლავთ ტერმინი “დოგმატი”, რაც უკვე აღვნიშნეთ, ძიებითი ნაწილის გამომხატველი გახლავთ ტერმინი “დოქსა”. ასე რომ დოგმატი და დოქსა მართალია ერთიდაიმავე ზმნისგან წარმოიქმნა და ერთიდაიმავე ზმნის შინაარსს მეტნაკლებად ეფუძნება, მაგრამ ერთმა მიიღო უცვლელობის სიმყარის მნიშვნელობა, ხოლო მეორემ კვლავ შეინარჩუნა იმ წარმომქმენლი ზმნის იმ სათავის, ვგულისხმობთ ზმნას “დოკეო”, მისი ძირითადი გააზრება, როგორც უკვე აღვნიშნავდით, რომელიც უდიდესწილად სწორედ ვარაუდისმიერ, მოსაზრებისმიერ აზრს გამოხატავს. “დოქსა” თუ ჩვენ განვმარტავთ, ნიშნავს თვალსაზრისს, შეხედულებას, მოსაზრებას, მაგრამ ნებისმიერი თვალსაზრისი აუცილებლად პიროვნულ ნიუანსს იტევს, რომ პიროვნულად მე ეს მოსაზრება მაქვს, პიროვნულად სხვას სხვა მოსაზრება აქვს, ანუ დოქსა აუცილებლად პიროვნულია. როგორც უვე აღვნიშნეთ დოგმატი ამ შემთხვევაში პიროვნულობის სუბიექტურობის გაგებით (სუბიექტურობა და პიროვნულობა ერთიდაიგივეა, მოგეხსნებათ, ლათინური სუბიექტურობა ქართულად პიროვნულობაა), ანუ პირადულზე აქცენტირების გაგებით დოგმატი არასოდეს არ მოიხმობა, მაგრამ დოქსაში ეს სახეზეა. ამისგან გამომდინარე, რამდენადაც როგორც ვთქვით თვალსაზრისი აუცილებლად გულისხმობს პიროვნულს, რომ ჩემი პიროვნული აზრი ასეთია, შენი პიროვნული სხვა არის, აქედან გამომდინარე დოქსას ახასიათებს არჩევითობის თვისება, მე ვირჩევ ამ თვალსაზრისს, მე ეს თვალსაზრისი უფრო მაჯერებს და არა მხოლოდ მაჯერებს, არამედ რადგან მაჯერებს ეს თვალსაზრისი უფრო მომწონს, უფრო მესათნოება. ამიტომ ჯერ ზმნა “დოკეოც” და შემდეგ მისგან ნაწარმოები დოქსაც, გარდა თვალსაზრისისა, შეხედულებისა, მოსაზრებისა, ფლობს მოწონების, სათნოყოფის შინაარსსაც, რომ ვიღაცას რაღაც ესათნოება. ვიდრე მსჯელობას განვაგრძობდეთ დოქსასთან დაკავშირებით კვლავ დავუბრუნდებით დოგმატს და შევეხებით ასეთ საკითხს, ეს ტერმინი რომ უფრო წვდომადი გახდეს ჩვენთვის, განვმარტავთ და რამდენიმე სიტყვით გადმოვცემთ იმასაც თუ როგორ ითარგმნებოდა იგი ძველ ქართულ საეკლესიო ტრადიციაში. საზოგადოდ უნდა ვიცოდეთ, რომ ამა თუ იმ ერის საეკლესიო ცხოვრება, საეკლესიო მოღვაწეობა ყოველთვის გულისხმობს ტერმინოლოგიურ წვდომას მოძღვრებაში, რამდენადაც საეკლესიო ტერმინოლოგია არსებითად ბერძნულ ენაზე ჩამოყალიბდა, იმიტომ რომ მოგეხსენებათ ახალი აღთქმა ბერძნულად დაიწერა და მთელ საღვთო წერილს, მაგრამ მიმდევრობითი გააზრებით უშუალოდ ახალ აღთქმას, ეფუძნება საეკლესიო ლიტერატურა, შესაბამისად საეკელსიო ლიტერატურის უადრესი ეპოქაც ასევე ბერძნულენოვანი იყო. ბერძნულად უდიდესი განვრცობა შეიძინა სამწერლობო მოღვაწეობამ საეკლესიო კუთხით და მთელი საეკლესიო ტერმინოლოგია ფაქტობრივად ბერძნულად ჩამოყალიბდა. უდიდესი შრომები საეკლესიო ღვთისმეტყვეელბისა ასევე ბერძნულ ენაზე დაიწერა. შესაბამისად სხვა ერების მოღვაწეობის უმთავრესი მიმართულება ყველა დროში გახლდათ ბერძნულ ენოვანი საღვთისმეტყველო ლიტერატურის რაც შეიძლება უფრო და უფრო ღრმად, უფრო და უფრო ზედმიწევნით წვდომა. იგივე ითქმის ქართულ საეკლესიო ლიტერატურაზეც, საქართველოს ეკლესიის მოღვაწეთა მთარგმნელობით საქმიანობაზე. თარგმნა ეკლესიური სწავლებით ესაა ის სულიერი პროცესი რაც შინაგანად აუცილებლად გულისხმობს ორიგინალთან გათანაბრებისკენ სწრაფვას, ორიგნალის სულიერებაში არსობრივად შესვლას. არასოდეს საეკლესიო ტრადიციაში თარგმნა მექანიკურ პროცესად არ განხილულა. ჩვენ შეიძლება ამ საკითხს შემდეგ კვლავ დავუბრუნდეთ, ანდა არ არის გამორიცხული ამის საშუელბა არ მოგვეცეს, ამიტომ აქვე, რადგან ეს საკითხი წამოიჭრა, განვმარტავთ, რომ უდიდესი ქართველი მთარგმნელები ყოველთვის აცნობიერებდნენ, რომ მთარგმნელობითი მოღვაწეობაც იმგვარივე ღვთივსულიერი საქმე იყო როგორც ორიგინალის ენაზე საღვთისმტყველო შრომების დაწერა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, როგორც ესა თუ ის საღვთისმეტყველო შრომა სულიწმინდის შთაგონებით, სულიწმინდისეული მადლით იწერებოდა, თარგმნითი პროცესიც ამავე მადლისგან აღსრულებულად მიიჩნეოდა. ამ მხრივ ალბათ მართლაც განსაკუთრებული გახლავთ ცნობილი ანდერძი წმ. გიორგი მთაწმინდელისა, ჩვენი უდიდესი მთარგმნელისა (XI ს), რაც მან დაურთო მისგან თარგმნილ თხზულებას “ექვსი დღის შესახებ”. ეს თხზულება გახლავთ შრომა ბასილი დიდისა, IV საუკუნის უდიდესი საეკლესიო მოძღვრისა, და ეს თხზულება როდესაც თარგმნა გიორგი მთაწმინდელმა, როგორც მას სჩვეოდა, ბოლოში სათანადო ანდერძითაც შეამკო (სწორედ ეს სიტყვა შემიძლია ამ შემთხვევაში გამოვიყენო, რადაგნ ეს ანდერძი მართლაც შემკობაა ამ ძეგლისა). ასე ღრმად წვდომა მთარგმნელობითი სულიერებისა ჩვენ პირადად სხვა შემთხევავში ნაკლებად გვეგულება და ეს ანდერძი მარადიული ნიმუშია იმისა თუ რას ნიშნავს ჭეშმარიტი და ღირსეული თარგმანი. რას ამბობს გიორგი მთაწმინდელი? გიორგი მთაწმიდნელი ამბობს და მიმართავს პირველ რიგში შემდგომ დროინდელ გადამწერებს, რომლებმაც უნდა გადაწერონ ეს შრომა და მკითხველებსაც რა თქმა უნდა, მაგრამ პირველ რიგში გადამწერთ, რომელთაც ეუბნება, რომ როდესაც “ჩემსა ამას შრომსა აღსწერდეთ”, რომლებიც ამ ჩემს შრომას გადაწერთ, “ისე გადაწერეთ (ჩვენ მაინც ახალქართულად ვამჯობინებთ მოვიტანოთ ძირითადი აზრი ამ ანდერძისა) თითქოსდა ახლად დაწერა წმინდა ბასილიმ, “ვითარმცა ახლად აღეწერა წმიდასა ბასილის”, ე.ი. როგორც ჩემი თარგმნილი ასე კი არ გადაწეროთ, - ამბობს გიორგი მთაწმინდელი, არამედ ისე გადაწერეთ თითქოს ბასილის მიერ ქართულად დაწერილ შრომას გადაწერდეთ. და რატომ? ამას ასეთი არგუმენტით ასაბუთებს, “მიუხედავად იმისა რომ სწორედ ჩემი ცოდვილი ხელი თარგმნიდა და არა მარტო თარგმნიდა ნუსხვიდაო, ანუ გადაწერდაო (შავი დედნიდან თეთრ დედანში) თვითონ იგი იყოო (ე.ი. ბასილი დიდი) მთარგმნელიც და მნუსხველიც”. ძველ ქართულად: “დაღაცათუ მწიკულევანი ჩემი ხელი თარგმნიდა და ნუსხვიდა, გარნა თვითვე იყო მთარგმნელიცა და მნუსხველიცა”. აი ეს ანდერძი უკვე აშკარად წარმოაჩენს იმას, რომ გიორგი მთაწმიდელი ამგვარი ღირსეული თარგმანის შექმნას საკუთარ დამსახურებად კი არ მიიჩნევს, არამედ პირდაპირ უკავშირებს ამ დამსახურებას ბასილი დიდს, რომელმაც სულიწმინდის მადლით დაწერა ეს შრომა ბერძნულად და იმავე სულიწმინდის მადლით ითარგმნა ქართულად თავად ბასილი დიდის შემწეობით, ბასილისგანვე მომადლებული, ამ შემთხევვაში გიორგი მთაწმინდელისადმი, საღვთო ნიჭით თარგმნისა. და ქართული თარგმანის ფაქტობრივ ავტორად, თვითონ როგორც ტექსტის (რა თქმა უნდა ამ თარგმანის ავტორი სულიერად და შინაარსობრივად ბასილი დიდია), თვით ქართული ტექსტის, ქართული თარგმანის, როგორც ტექსტობრივი მონაცემის და არა მხოლოდ იმ ტექსტის, თვითონ ხელნაწერში გადაწერილი ტექსტის ავტორადაც კი გიორგის მიერ ბასილი დიდია წარმოჩენილი. და ამგვარი ანდერძის ფონზე რა თქმა უნდა ის დაეჭვებულნიც უნდა გამოვიდნენ დაეჭვებიდან, რომლებსაც ნაკლებად სჯერათ, ანდა შეიძლება ითქვას საერთოდ არ სჯერათ ცნობილი ფაქტი, ძველი აღთქმის წიგნების ებრაულიდან ბერძნულად თარგმნისა ძველი წელთააღრიცხვის III ს-ში. მოგეხსენებათ ამასთან დაკავშირებით არსებობს სათნო გადმოცემა, რომ თარგმანი შესრულდა 72 მთარგმნელის მიერ, 2-2 მთარგმნელი ერთ ოთახში იჯდა, ანუ 36 თარგმანი იქნა მიღებული და ამ ოცდათექვსმეტი თარგმანის ტექსტი აბსოლუტურად დაემთხვა ერთმანეთს და ამიტომაა, რომ ეს თარგმანი რომელსაც ეწოდება “სეფტუაკინტა”, ანუ ზოგჯერ უფრო მცდარად “სეფტანტა”, კანონიკურ ტექსტად დამკვიდრდა ბერძნულენოვან საეკლესიო მსახურებაში, იმიტომ რომ ასეთი ღვთივსულიერი საფუძველი აქვს მის თარგმნას, ებრაულ დედანზე უფრო, რა თქმა უნდა ეკლესიური ისტორიისთვის, ღვთივსულიერად წარმოჩნდა ის საეკლესიო მსახურებისთვის, ღვთივსულიერად იმიტომ, რომ ასეთი სასწაულებრივი შედეგი მოჰყვა ამ თარგმანს. ყოველშემთხევავში ადეკვატურად ებრაულთან უეჭველად მიიჩნეოდა და ეს ფაქტი მრავალთათვის საეჭვოა, მაგრამ ამ შემთხევავში გიორგი მთაწმინდელის ანდერძიც აბსოლუტურად იმავეს გვაუწყებს ჩვენ, რომ მისი თარგმანი, მისივე აღიარებით სრულიად იდენტურია ბერძნული დედნისა თავისი სულიერებით, თავისი შინაარსით, თავისი ტექსტობრივი გაფორმებით, თავისი ხელნაწერული სახითაც კი. ეს ანდერძი ვფიქრობ ამაშიც გვეშველება ჩვენ, რომ უკეთ ჩავწვდეთ იმ უაღრესად სულიერ მოვლენას, რასაც “სეპტუაკინტის” შექმნა გულისხმობს, მაგრამ კვლავ დავუბრუნდეთ იმას რასაც ვამბობდით, რომ თარგმნა ასეთ ღვთივსულიერ მოვლენად მიიჩნეოდა და შესაბამისად ბერძნული ტექსტის ტერმინოლოგიური წვდომა მეორე ენის წარმომადგენლისგან ითვლებოდა არა კნინობითი შინაარსისა და ღირსების მქონე მოვლენად, არამედ გატოლებულად ორიგინალის ღირსებასთან. ამას ხაზს ვუსვამთ იმიტომ, თუ როგორ ითარგმნებოდა თუნდაც ამ შემთხვევაში ტერმინი დოგმატი ქართულად, ეს უაღრესად მნიშვნელოვანია, საკუთრივ ბერძნულენოვანი ტერმინის “დოგმატის” შინაარსობრივი წვდომისათვის, მისი სიღრმის უკეთ გასაცნობიერებლად. ჩვენ ამ შემთხვევაში აქ შევჩერდებით, იმიტომ რომ ჩვენი საუბრის დრო ამოიწურა და შემდგომ საუბარში რა თქმა უნდა დაწყებულ მსჯელობას ბოლომდე დავასრულებთ.
3–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ
ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე
